3 Loài tỏi rừng mới được phát hiện ở Việt Nam
Trong chương trình nghiên cứu đa dạng thực vật ở miền Trung - Tây Nguyên Việt Nam, các nhà nghiên cứu thuộc Viện Nghiên cứu Khoa học Miền Trung (MISR), Viện Hàn lâm Khoa học Nga, Viện Sinh thái Tài nguyên Sinh vật, Trường Đại học tổng hợp Ludwig-Maximilians, CHLB Đức và Đại học Nguyễn Tất Thành, ... đã phát hiện ba loài Tỏi rừng mới thuộc họ Thiên môn (Asparagaceae) ở Việt Nam.
Khu vực miền nam Trung Quốc, Việt Nam và Lào có sự đa dạng chi Aspidistra Ker-Gawler cao nhất. Đặc biệt ở Việt Nam, chi Aspidistra Ker-Gawler có nhiều loài mới được phát hiện và ghi nhận trong nhiều năm gần đây và tiếp tục tăng lên theo từng năm. Dưới đây, chúng tôi xin giới thiệu 03 loài mới phát hiện gần đây:
1. Tỏi rừng Quảng Bình: Aspidistra erosa Aver., Tillich, T.A. Le & K.S. Nguyen
Được phát hiện trên khu vực núi đá vôi, ở độ cao 90-100 m so với mặt nước biển, thuộc xã Hồng Hóa, huyện Minh Hóa, tỉnh Quảng Bình. Loài được xem đặc hữu miền Trung Việt Nam.
Tỏi rừng Quảng Bình, Aspidistra erosa Aver., Tillich, T.A. Le & K.S. Nguyen (H.1), là loài cỏ thân rễ đa niên cao khoảng 30-70 cm, thân rễ đứng, đôi khi phân nhánh. Thân chia nhiều phân đốt có nhiều vết lá. Cuống lá cứng, dựng đứng, dài 20-30cm, tàn tích xơ bao quanh, phiến thuôn thành dãi, rộng 5cm, rộng hơn về phía chóp lá, mang 3-4 gân lộ rõ mặt dưới, trên chìm, hai mặt xanh xám. Hoa mọc trên cuống dài 2,5-3,2 cm, mảnh, xuất hiện gần phần đỉnh còn lá đính thân, cuống màu xanh nhạt, lốm đốm tím. Bao hoa hình chuông, cao 0,6-0,7cm, rộng 0,8-0,9cm, phần trên loe thành 6 thùy nhỏ. Bên ngoài bóng, màu trẳng sữa, mép các thùy và bên trong bao hoa màu tím, phần xung quanh điểm đính bộ nhị màu trắng, tạo thành các tia đặc trưng. Thùy nở cong phía dưới, hình bầu dục không đều đến tam giác, đỉnh có rìa răng nhỏ không đều. Nhị hoa 6, dài 4mm, đính bên trong bao hoa, gần sát gốc. Nhụy hình nấm, khá mảnh, đầu nhụy hình cầu, rìa phân thành 6 thùy, màu trắng, đốm tím ở mặt dưới. Trái cây chưa quan sát được.
Loài có hình thái tương tự như A. multiflora và A. zinaidae, hai loài đang phát triển ở miền trung Việt Nam. Tuy nhiên, A. erosa khác với cả hai loài này ở các đặc điểm sau: thân rễ phát triển nghiêng, lá thuôn dài, hoa mọc ít 1 hoặc 2, cuống hoa mọc ngang, cấu trúc màu sắc hoa có nét khác ổn định.
Hình 1: Tỏi rừng Quảng Bình Aspidistra erosa (ảnh chụp: L.T.A)
2. Tỏi rừng Đakrông: Aspidistra sarcantha Aver., Tillich, T.A. Le & K.S. Nguyen
Được phát hiện trên khu vực núi đá vôi, ở Khu bảo tồn Thiên nhiên Đakrông, huyện Đakrông, tỉnh Quảng Trị. Ngoài ra còn được phát hiện tại Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ, huyện Cẩm Xuyên, tỉnh Hà Tĩnh.
Tỏi rừng Đakrông, Aspidistra sarcantha Aver., Tillich, T.A. Le & K.S. Nguyen (H.2), là thân thảo đa niên cao khoảng 40-60 cm, thân rễ dài, phân nhánh nhiều, mọc thành cụm.Các lá mọc tập trung ở phần đỉnh thân rễ, cuống lá mảng, dựng đứng, dài khoảng 30 - 40 cm, phiến lá thẳng đứng, xiên hoặc nằm ngang, hình trứng hẹp đến elip, rộng ở gốc và hẹp dần đến đỉnh, gân không rõ hai mặt lá. Hoa đơn độc, trên cuống dài màu trắng đến hơi xanh lục, đôi lúc có đốm tím gần đế hoa. Bao hoa hình chuông, mở hạn chế ở đỉnh, bên ngoài màu trắng , lốm đốm tím đến đen, bên trong màu tím đậm. Đỉnh phân làm 6 thùy nhỏ, hình tam giác hẹp, màu trắng đến xanh nhạt, lốm đốm với chấm tím, đến tím đậm, bên trong nhẵn, có gờ, có rìa lượn sóng không đều, hẹp, lúc hoa nở uốn cong. Các thùy khi hoa nở thu hẹp lối vào của bao hoa, nhị 6, bao phấn phẳng, hình bầu dục rộng, được gắn vào đáy của bao hoa, được phân bố theo chiều nằm ngang, với túi phấn hướng lên trên. Nhụy hoa hình nấm, hơi lồi, noãn trắng, không rõ, trục nhụy rất ngắn, đầu nhụy loe rộng, phân thành 6 thùy, có các rìa thấp giữa các khoang và trung tâm nhụy, có màu trắng có đốm tím sẫm. Quả có màu trắng đến nâu, có gai nhọn.
Loài có hình thái tương tự như A. semiaperta được phát hiện ở tỉnh Hòa Bình và tỉnh Bolikhamsai, nước Lào. Tuy nhiên, khác nhau rõ rệt với kích thước hoa lớn, màu sắc hoa, các rìa ở mép thùy, cuống hoa dài hơn, cùng khoảng cách địa lý phân bố khá xa.
Hình 2: Tỏi rừng Đakrông: Aspidistra sarcantha (ảnh chụp: L.T.A)
3. Tỏi rừng Di Linh: Aspidistra verruculosa Aver., Tillich & D.D. Nguyen
Loài được phát hiện trên mặt đất dưới rừng lá rộng, giao hỗn hợp và lá kim, ở độ cao 1300-1313 m so với mặt nước biển, thuộc xã Gung Ré, huyện Di Linh, tỉnh Lâm Đồng.
Tỏi rừng Di linh, Aspidistra verruculosa Aver., Tillich & D.D. Nguyen (H.3), có hình thái giống loài A. revoluta H. Zhou, S.R. Yi & Q. Gao (Zhou và cộng sự, 2016). Tuy nhiên, có nhiều điểm khác biệt. Loài dạng cỏ thân rễ đa niên cao khoảng 25-40 cm, thân rễ khá nhỏ, với nhiều rễ phát triển mạnh. Lá phát sinh từ đỉnh thân rễ, cuống lá mảnh, dài 12-15 cm, thẳng đứng với phiến lá thẳng đứng, xiên hoặc gần như nằm ngang, hình trứng hẹp đến elip, gốc lá rộng, thuôn nhọn ở đỉnh, lá xanh với những đốm vàng nhỏ, hệ thống gân lá không rõ ở cả hai mặt lá. Hoa mọc đơn độc, cuống ngắn, được bao phủ bởi các lá bắc nhỏ, khi nở mở rộng, với đường kính 1,6-2 cm, bao hoa bên ngoài màu đỏ thẩm, bên trong lông như nhung màu tím đến đen, chia làm 6 thùy hình tam giác, đỉnh hơi tròn, mép thùy lượn sóng. Nhụy hình nấm, chia thành 6 thùy rõ, màu trắng, rìa và phía bên dưới, trục có đốm mà tím nhạt. Nhị 6, bao phấn hình hạt đậu, đính ở đáy bao hoa, hạt phấn màu vàng. Chưa thu được thông tin về quả.
Hình 3: Tỏi rừng Di Linh Aspidistra verruculosa (ảnh chụp: Nguyễn Danh Đức)
